“Er zijn drie soorten leugens: leugens, grote leugens en statistiek”. Ik groeide op in een wereld waar dit grapje rond zong. Nog enger vind ik het overigens een politicus te zien zwaaien met een A4-tje met een grafiek of staafdiagram erop. Het onderbouwt meestal iets dat deze politicus graag voor waar aanneemt. Voor het geval u denkt dat Europa ons nog steeds van vrede voorziet; wij leven in een burgeroorlog die zijn weerga niet kent. Het is een informatie-oorlog. De achilleshiel van de informatie-samenleving is onbetrouwbare informatie en helaas wordt daar kwistig mee rondgestrooid in onze samenleving. De munitie bestaat uit hele en halve waarheden, valse en fictieve feiten, leugentjes om bestwil of uit berekening. Het heeft louter de bedoeling politieke tegenstanders beentje te lichten, bevolkingsgroepen in een negatief daglicht te plaatsen en als verspreider van deze onbetrouwbare informatie onder valse voorwendselen macht of aanzien te verwerven.

Op 21 februari 2018 organiseert de Van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66, in Tivoli Vredenburg te Utrecht de Marchantlezing. Anne Applebaum, professor aan de London School of economics en columnist voor de Washinton Post, spreekt over Democracy and Disinformation. (https://vanmierlostichting.d66.nl/projecten/marchantlezing/marchantlezing-2018-anne-applebaum-democracy-and-disinformation/) Een actueel en heel boeiend thema.

Ter voorbereiding las ik het boek “Verzet en rede” van de in Berlijn wonende Amerikaanse filosofe Susan Neiman. “Moreel en politiek overtuigend – en een genot om te lezen”, schreef Michael Walzer op de achterflap. Wat mij imponeerde en overtuigde waren de concrete levensechte Amerikaanse voorbeelden die Neiman in haar boek beschrijft. Over de man die twee geweren in zijn auto legt om vanuit North Carolina achthonderd kilometer te rijden, op weg naar de drukbezochte pizzeria ‘Comet Ping Pong’, het middelpunt van een bizarre complottheorie. De man geloofde daadwerkelijk het verspreide ‘nieuws’ dat Hillary Clinton en haar campagneleider John Podesta vanuit dit restaurant een netwerk van kinderprostitutie runden. Hij geloofde echt dat het codewoord “kaaspizza” hem in de kelder zou brengen waar kinderen gevangen werden gehouden en werden gemarteld. Het boek ‘Verzet en rede’ opent ermee. De toon is gezet. U en ik lachen besmuikt; wie trapt daar nu in? Maar fake-news kent niet louter doorzichtige complottheorieën. Het is vaak subtiel en buitengewoon moeilijk te ontrafelen.

De man uit het voorbeeld verzuchtte later in zijn cel tegenover een journalist: “Ik wilde iets goeds doen, maar het ging helemaal verkeerd”. Uit de Trump-campagne weten we dat de daarin gebruikte leugens van het eufemisme ‘alternatieve feiten’ werden voorzien. Recent verscheen in ons land een lijvig rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau waaruit blijkt dat Nederland er best jofel voor staat. De Nederlander voelt zich gelukkig en is tevreden met zichzelf en iets minder tevreden met al die andere Nederlanders. Maar de grote bedreigingen en rampspoed die Geert Wilders of Thierry Baudet ons voorhouden, vinden geen onderbouwing in dit CPB-rapport.

Kort en goed, bijna niemand hield voor mogelijk dat Donald Trump zou worden gekozen tot president van de Verenigde Staten. Het is toch gebeurd. Een analyse van het stemgedrag levert op dat veel van de allerarmsten juist op ‘Hillary’ stemden, terwijl van de blanke hoogopgeleide Amerikanen 49% op Trump stemde en 45% op Clinton. Trump wist de ‘boze witte man’ aan zich te binden. Trek dan maar weer de parallel met ons land, waar Sybrand van Haersma Buma in zijn ‘Schoo-lezing’ ruimschoots aandacht heeft besteed aan de ‘gewone Nederlander’, die in zijn ogen ook wat bozig is. De doelgroep die het electoraat lijkt te vormen voor de PVV of het Forum voor Democratie vormt ook een aantrekkelijke prooi voor de ‘gevestigde partijen’. De ‘gewone Nederlander’ gold zelfs als inspiratie voor het regeerakkoord van het huidige kabinet met vier partijen. Zelfs Jesse Klaver zet in op een ‘kantine tour’ om deze doelgroep te bedienen.

Neiman citeert Umberto Eco die in een artikel in ‘The New York Review of Books’ een helder onderscheid aanlegt tussen traditioneel reactionisme en oer-fascisme. Dat laatste beschouwt denken als verwijfd en vindt cultuur verdacht. Het is per definitie racistisch en biedt mensen zonder sterke eigen maatschappelijke identiteit ‘nationalisme’ als substituut. Minachting voor vrouwen en het afkeuren van de verschillende seksuele voorkeuren maken er eveneens deel van uit. In dat licht is dan toch de opvatting over vrouwen van Baudet – ach, het is maar een roman – in het boek ‘Voorwaardelijke liefde’ ineens relevant. Baudet die ook liefst morgen uit Europa stapt, hartstochtelijk fan is van de ‘Brexit’ en die zich net als Wilders een groot voorstander van het nationalisme toont.

Er woedt een burgeroorlog was het beeld dat ik in de eerste alinea gebruikte. De polarisatie woekert voort en allerlei groeperingen staan elkaar naar het leven en schilderen elkaar zo negatief mogelijk af. Niet louter de politiek is versnipperd geraakt. Ook het medialandschap en degenen die zich in dat landschap voortbewegen hebben de plicht te scoren, scoops te publiceren en het maakt de journalistiek tot een hijgerig vak.

Het draait op televisie om kijkcijfers en in kranten om de oplage en de verkoop van artikelen die lekker scoren. De waarheid is maar al te vaak slechts bijzaak van de sensatie. Van Social Media weten we dat er veel onzin wordt geplaatst. Maar de Dagelijkse Standaard, Geen Stijl, The Post Online, de opiniepagina van BNN/VARA of een heel scala aan andere platforms heeft een trouwe schare fans en men maakt elkaar graag het leven zuur of uit voor rotte vis. Maar hoe betrouwbaar zijn ze? De scoringsdrang is wat telt en een community die voor je door het vuur gaat en die jouw informatie deelt, is een machtig wapen in die strijd om het eigen gelijk. Liefst verpakt als zoiets als ‘de waarheid’, zelfs als die bestaat uit alternatieve feiten. Wie controleert dat immers nog?

Vanuit haar vakgebied is het niet onlogisch dat Neiman vanuit de filosofie de oplossing verwacht. Filosofen hebben jarenlang geworsteld met het verband tussen denken en handelen. “Wat je mogelijk acht, bepaalt het kader waarbinnen je handelt.” (pagina 52). Dat betekent dus ook dat iemand die denkt dat de waarheid niet meer te onderscheiden is van een verzonnen verhaal daarvoor ook geen moeite meer doet. Aandacht voor filosofie, logica en de rede dragen bij aan het ontrafelen van informatie en helpt het beter te duiden.

Met een verwijzing naar Hannah Arendt die vond dat Adolf Eichmann terecht had moeten staan voor misdaden tegen de menselijkheid en niet voor misdaden tegen het Joodse volk legt Neiman uit waarom zij ‘Black Lives Matter’ steunt. Zij zien moord op ongewapende mensen als een misdaad tegen de menselijkheid. Zij steunt ‘All lives matter’ – de blanke tegenbeweging – juist niet, omdat hier een ‘waarheid als een koe’ wordt gebruikt om de aandacht af te leiden van een belangrijk empirisch vastgesteld feit: Afro-Amerikanen hebben meer te kampen met politiegeweld dan wie dan ook. In Nederland hebben wij het ‘Mitch Henriquez-schandaal’. Het Openbaar Ministerie lijkt die zaak in de doofpot te willen stoppen en feiten, meningen, alternatieve feiten en vooronderstellingen buitelen over elkaar heen in de media.

Het is aan ons allen om voor mogelijk te houden dat de waarheid te onderscheiden is van het verzinsel. Het is aan ons allen om een goede antenne voor fake-news te ontwikkelen en anderen te waarschuwen als fake-news bezit neemt van het collectieve geheugen of algemeen aanvaard lijkt te worden. Onbetrouwbaar nieuws ondermijnt het vertrouwen van iedereen in de informatie-samenleving. Het doet achterdocht en wantrouwen groeien. Op zich is dat de voedingsbodem waarop het populisme welig tiert en waarop juist die leiders hun macht en invloed zien groeien. Er zijn dus altijd mensen die baat hebben bij het bestaan en het verspreiden van berichten die de leugen als waarheid presenteren. Het kan iemand zelfs het presidentschap van de Verenigde Staten brengen. Zoals het ons ook zomaar de verkeerde vrouw of man in ‘het Torentje’ kan bezorgen, zodra we er zelf niet meer in geloven dat we fictie van feiten van elkaar weten te onderscheiden.
Het boek “Verzet en rede” vormt ongetwijfeld een mooie opmaat voor de lezing die Applebaum in februari 2018 zal houden. Het leest plezierig, omdat het voortdurend een parallel trekt met het leven van alledag. Het is geen dikke pil dus als voorbereiding kan ik het iedereen aanbevelen. Een prettig voorgerecht om daarna op 21 februari 2018 te genieten van het hoofdgerecht. En het nagerecht? Dat zijn we allemaal zelf, wanneer we weer iets alerter zijn geworden waar het ‘fake news’ betreft.

Dit artikel verscheen op 21 december 2017 op de website van de Van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66.